Pierwszym i najbardziej podstawowym podziałem Biblii jest rozróżnienie dwóch zbiorów ksiąg, które nazywamy Starym i Nowym Testamentem. Na bazie tego podziału wyrosły w historii cztery podstawowe modele interpretujące zależności między nimi. Są nimi: model konfliktu, model typologiczno-alegoryczny, model obietnica-wypełnienie oraz model historyczno-zbawczy.

Model konfliktu polega na przeciwstawieniu sobie Starego i Nowego Testamentu na korzyść tego drugiego. Najbardziej skrajnym przeciwstawieniem było nauczanie Marcjona (II w.). Twierdził, że Bóg JHWH Starego Testament jest okrutnym demiurgiem i dopiero Jezus ukazał Jego prawdziwe, dobre oblicze. Dlatego odrzucił księgi Starego Testamentu, co spotkało się ze sprzeciwem wielu Ojców Kościoła. Ta teza odżyła na przełomie XIX i XX wieku wraz z teologią Harnacka, który twierdził, że zachowanie ksiąg Starego Testamentu przez współczesne mu Kościoły protestanckie są źródłem religijnego i kościelnego paraliżu. Łagodniejszą formą tego modelu jest stwierdzenie, że Stary Testament nie ma już żadnej wartości ani nie spełnia żadnej funkcji wobec Nowego Testamentu. Za przedstawicieli takiego myślenia możemy uznać Justyna (II w.), który użył jako pierwszy sformułowania, że Kościół jest nowym i prawdziwym Izraelem, a w czasach nam bliższych Bultmanna (XIX/XX w.), który odbierał Staremu Testamentowi znaczenie po tym jak wszystkie jego obietnice wypełniły się w Jezusie Chrystusie.

Model typologiczno-alegoryczny to jeden z najbardziej rozpowszechnionych i popularnych metod łączenia tekstów Starego i Nowego Testamentu. Typ to osoba, przedmiot lub wydarzenie, które jest prefiguracją, obrazem i zarysem osób, rzeczy, wydarzeń w przyszłości. Adam jest typem Chrystusa (podobnie Jozue, Mojżesz, Dawid), Ewa typem Maryi, wyjście z Egiptu zapowiada wyjście z niewoli grzechu itd. Model ten był bardzo popularny w czasach patrystycznych. Orygenes pisał, że najgłębsze znaczenie tekstu kryje się pod jego dosłownością. Przed przyjściem Jezusa wszystko pozostawało ukryte pod poziomem literalnym. Natomiast Augustyn wypowiedział powtarzane do dziś zdanie: „Nowy Testament jest ukryty w Starym, natomiast Stary znajduje wyjaśnienie w Nowym.” W średniowieczu model typologiczno-alegoryczny znajdował swoje zastosowanie w sformułowaniu czterech sensów tekstu biblijnego: dosłowny (literalny), alegoryczny, tropologiczny (lub moralny) oraz anagogiczny. Model ten nie jest obcy judaizmowi. Mojżesz Baal Szem Tow, średniowieczny kabalista (XIII w.), wyjaśnia różnego rodzaju sens Pism w akronimie PaRDeS. P to pszat, znaczenie dosłowne, R to remez, znaczenie alegoryczne, D to drasz, znaczenie haggadyczne, umoralniające, a S to sod, które oddaje znaczenie mistyczne tekstu. Współcześnie model typologiczno-alegoryczny został w znacznej mierze zepchnięty poprzez badania historyczno-krytyczne tekstu (Sitz im Leben). Choć pozostał na marginesie hermeneutyki biblijnej, był obecny w badaniach Leonharda Goppelta oraz Paula Beachamp (XX w.)

Model obietnica-wypełnienie. Sobór Watykański II w konstytucji Dei Verbum (nr 15) tak wyjaśnia ten model: „Ekonomia zbawienia w Starym Testamencie na to była przede wszystkim nastawiona, by przygotować, proroczo zapowiedzieć i rozmaitymi obrazami typicznymi oznaczyć nadejście Chrystusa Odkupiciela wszystkich oraz Królestwa mesjańskiego.” Pierwszy Testament wobec Nowego ma funkcję przygotowawczą i zapowiadającą. Przy tym modelu często powołuje się na słowa Jezusa z Mt 5,17: „Nie sądźcie, że przyszedłem znieść Prawo albo Proroków. Przyszedłem nie po to, aby je znieść, ale wypełnić.” U Tomasza z Akwinu model ten jest obecny w jego hymnie eucharystycznym Pange Lingua: „Przed tak wielkim Sakramentem upadajmy wszyscy wraz, niech przed Nowym Testamentem starych praw ustąpi czas.” Ustąpienie starych prawa nie wiąże się u Tomasza z teorią zastąpienia, ale wypełnienia. Współcześnie jednym z badaczy tego modelu był Hartmunt Gese. Był zdania, że należy wrócić do tłumaczeń greckich Starego Testamentu, ponieważ to one były bazą dla autorów Nowego Testamentu (ujął ten proces w sformułowaniu veritas graeca).

Model historyczno-zbawczy (Heilsgeschichte) został sformułowany w szkole w Erlangen (Bawaria), a jego głównym przedstawicielem był Konrad von Hofmann (XIX w.). Jego podstawowe założenia można ująć w kilku punktach. Biblia przedstawia jedną, całościową historię. To historią, jest historia zbawienia (dokładniej musielibyśmy napisać „dzieje zbawienia”, ponieważ w tym modelu nie chodzi o historię faktów – historie, ale ich dziejowość – geschichte, czyli o wydarzenia niosące znaczenia dla kolejnych pokoleń). W tej historii miejsce szczególne zajmuje osoba Jezusa Chrystusa. Cała jest umieszczona w kontekście teleologicznym, czyli jest skierowana w przyszłość.

Na podstawie: Massimo Grilli, Quale rapporto tra i due Testamenti?, Bologna 2007.

Kilka ciekawostek z podręcznika do greki.

*

Połączenie „syn + dopełniacz” (υἱός + G) może wskazywać nie tyle na pochodzenie biologiczne, ile na szczególnego rodzaju bliskość kogoś wobec osoby lub jakiejś idei. Dwa przykłady.

Łk 20,36b: …καὶ υἱοί εἰσιν θεοῦ τῆς ἀναστάσεως υἱοὶ ὄντες. Biblia Paulistów tłumaczy „…jako uczestnicy zmartwychwstania są synami Bożymi.” W tekście greckim zamiast „uczestnicy zmartwychwstania” jest „synowie zmartwychwstania”. W starych tłumaczeniach można jeszcze spotkać takie wyrażenie.

W Dz 13,10 Paweł zwraca się do maga: „Potomku diabła!”, dosł. υἱὲ διαβόλου, czyli „synu diabła”. Oczywiście diabeł nie ma synów, a mag jest zwyczajnie człowiekiem czyniącym zło.

**

Mamy różnego rodzaju dopełniacze. Wśród nich są dopełniacz podmiotowy oraz dopełniacz dopełnieniowy. Do końca nie wiem, jak się oba nazywają po polsku, po włosku to genitivo soggettivo (podmiotowy) i genitivo oggettivo (dopełnieniowy). Czasem nie wiadomo, czy dopełniacz, z którym mamy do czynienia jest podmiotowy, czy dopełnieniowy. W ten sposób poszerza nam się znaczenie pewnych zwrotów. Przejdźmy do przykładów.

Mk 1,1: Ἀρχὴ τοῦ εὐαγγελίου Ἰησοῦ Χριστοῦ…, czyli „Początek Ewangelii Jezusa Chrystusa…” W wyrażeniu „Ewangelia Jezusa Chrystusa” Jezus może być zarówno podmiotem Ewangelii jak i jego przedmiotem. Dlatego w niektórych tłumaczeniach spotkacie „Początek Ewangelii o Jezusie Chrystusie…”

2 Kor 5,14: ἡ γὰρ ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ συνέχει ἡμᾶς, „Miłość Chrystusa przynagla nas…” Kto tutaj kogo kocha? „Miłość Chrystusa” może wyrażać naszą miłość do Chrystusa (wtedy jest to dopełnienie dopełnieniowe), albo miłość Chrystusa do nas (dopełnienie podmiotowe).

***

Jeszcze kilka słów o innym dopełniaczu, który zwie się po włosku „genitivo ebraico” (dopełniacz hebrajski). Są to dosłowne kalki z języka hebrajskiego na język grecki.

U Łukasza znajdziemy przypowieść, gdzie jest mowa o „nieuczciwym zarządcy” (16,8). Po grecku τὸν οἰκονόμον τῆς ἀδικίας znaczy dosłownie „zarządca nieprawości”. Zarządca nie zarządzał żadną nieprawością, a jedynie sam był nieprawy.

Łk 1,69: „I wzbudził nam potężnego Zbawcę w domu swojego sługi, Dawida…” Wyrażenie „potężnego Zbawcę” brzmi po grecku κέρας σωτηρίας, dosłownie „róg zbawienia”. Róg jest symbolem mocy, dlatego spotkamy również w tłumaczeniach „moc zbawczą”. Tłumacz Biblii Paulistów zdecydował się na „Potężnego Zbawcę”, aby utożsamić „róg zbawienia” z Jezusem, bo to do Niego odnoszą się te słowa.

Paweł w liście do Rzymian pisze: „Jestem nieszczęsnym człowiekiem! Kto mnie wyzwoli z ciała śmierci?” (Rz 7,24). „Ciało śmierci” to dosłowne tłumaczenie greckiego τό σῶμα τοῦ θανάτου. Śmierć nie ma ciała, a to wyrażenie oznacza nic więcej jak „śmiertelne ciało”.

Na podstawie F. Poggi, Corso avanzato di greco neotestamentario, Milano 2009.

(Wszystkie tłumaczenia za Biblią Paulistów)